NASEOBINE U ANTIČKOM I RANOM SREDNJEM VEKU

Prema istraživanjima arheologa dr Dušana Popovića (1994) navedeno je da su najmoćnije gradine bile na Dunavu u Surduku, Belegišu i Novim Banovcima, koje će kasnije evoluirati u keltske opidume i rimske kastrume. Na prostoru opštine Stara Pazova ove praistorijske lokacije s naseljima gradinskog tipa bile su locirane u dolini Dunava, na lokalitetima u Belegišu ( Šančine, Gradac i Jugovićev breg), Novim Banovcima (Gradina ili Purger), Surduku ( Gradina) i Starim Banovcima ( Beli breg).

Period praistorije okončava se dolaskom Rimljana sredinom 1. veka stare ere.U početku su interesi Rimljana bili isključivo vojno-strateškog karaktera, od 3. i 4. veka nove ere, pored vojnih utvrđenja Rimljani podižu čitave gradove, grade puteve, hidromelioracione kanale, mostove. Bavili su se mahom zemljoradnjom, uzgajali su vinovu lozu, podižu banje i lečilišta. Kako bi zaštitili liniju severnih granica Carstva i učvrstili poziciju duž provincije Panonije, u sremskom delu limesa formirali su brojna utvrđenja koja su ih štitila od upada varvara.Tako su na desnoj obali Dunava utvrđeni sledeći rimski gradovi na teritoriji opštine Stare Pazova: Burgenae (Novi Banovci) i Rittium ( Surduk). Oba kastruma predstavljala su važne karike u lancu obrambenih utvrda na limesu.

ARHEOLOŠKI LOKALITETI U BELEGIŠU

Belegiška kultura je kultura bronzanog doba koja je zahvatala oblasti Srema, Bačke, Banata i Šumadije, a u jugoistočnoj Rumuniji je srodan lokalitet Kručeni. Ova kultura, iako malo rasprostranjena, ima veliki značaj, jer predstavlja spoj između kulture Panonije, Karpata i centralnog Balkana. Smatra se da direktno potiče od Vatinske kulture.

Sam naziv Belegiška kultura uveo je prof dr Nikola Tasić (arheolog, naučni savetnik, prof. na Filozofskom fakultetu, član SANU i Evropske akademije nauka i umetnosti) 1967. godine koji ju je video kao samostalnu celinu. Jezgrom Belegiške kulture smatra se područje Srema zbog velikog broja nalazišta, većinom nekropola a ređe naselja. Prvi materijal koji se danas svrstava u Belegišku kulturu iskopao je Josip Brunšmid ( doktor arheologije rođen 1858.godine u Vinkovcima) u prvoj polovini 19. veka u Surčinu. Glavna nalazišta ove kulture su naselja na Gomolavi, u Jakovu, nekropole u Belegišu – Stojića gumno, Surčinu, Vojilovici, Kovačici i Karaburmi (Beograd).

U neposrednoj okolini sela Belegiš u Sremu, posebno uz obalu Dunava, zabeležen je niz lokaliteta (Gradac, Šančine, Brodić, Čobanovića surduk) (Sl.br. 1/1), a neki od njih su u većoj ili manjoj meri istraženi.

Na lokalitetu “Šančine” u Belegišu iskopano je višeslojno naselje odbrambenog karaktera. Pripadalo je eneolitu, kulturi bodrog-keres-turske i vučedolske grupe, i bronzanom dobu vatinske grupe (D.Popović, 1994). Od 1954.godine sa manjim prekidima do 1965. vršena su arheološka istraživanja na sektorima Šančine, Gradac i Stojića gumno. Materijal sa ovih istraživanja se nalazi u Zavičajnom muzeju u Zemunu, koji je danas u sastavu Muzeja grada Beograda. Kao ispiracija za prva rekognosciranja ovog terena poslužio je jedan nalaz iz Belegiša, koji je čuvan u lokalnoj školi i koji je ukazivao na postojanje nekropole spaljenih pokojnika. Prema podacima dobijenim od učitelja – nalazača, u pitanju je bio grob sa urnom i keramičkim grobnim inventarom. Ceo nalaz opredeljen je u rano bronzano doba. Iskopavanja u sektoru Šančine-Gradac-Stojića gumno odvijala su se u okvirima kompleksnog proučavanja teme “Kulture ravnih polja sa urnama u Vojvodini”. Tokom istraživanja nekropole na Stojića gumnu 1954. i 1955. godine, vršeno je i rekognosciranje ostalih lokaliteta u cilju utvrđivanja naselja koje bi bilo vezano za ovu nekropolu.Tada je utvrđeno da se nekropola sa sigurnošću može vezati za zemljano utvrđenje na lokalitetu Šančine, koji je udaljen oko 500 m. Na tom mestu nalaženi su kao površinski materijal fragmenti keramike i drugi objekti materijalne kulture koji ukazuju na život naselja od neolita do turskog perioda ( XVII vek).

Manja zaštitna arheološka istraživanja na lokalitetu Belegiš-Gradac, koje je od Šančina odvojeno samo jednim usekom, koji je verovatno novijeg datuma i koji se spušta prema Dunavu, izvedena su 1954.godine, da bi se u narednim kampanjama prešlo na istraživanje naselja na Šančinama. Na lokalitetu “Gradac” istražena je nekropola spaljenih pokojnika sa ritualnim načinom sahranjivanja, hronološki opredeljena u rano bronzano doba, a kulturno opredeljena kao vinkovačka. Pored nekropole konstatovani su pojedinačni nalazi vučedolske kulture i ostaci jednog naselja s kraja bronzanog doba.

Na lokalitetu Šančine (Čuke) iskopavanja su tokom kampanja 1961-1963. god. vršena na mestu na kome ranije nije bilo nikakvih iskopavanja, ali sa koga potiču dva suda koja se nalaze u Arheološkom muzeju u Zagrebu. Vojislav Trbuhović (arheolog) je oba suda hronološki opredelio u srednje bronzano doba, a kulturno determinisao kao vatinske.

Lokalitet Šančine je “gradac”– uzdignuti lesni plato iznad same obale Dunava, sa strmim odsecima koji su potencirani veštačkim iskopanim šančevima. Dva takva šanca lučno opasuju uzdignut plato i idu od obale Dunava prema kopnu, da bi se opet završila prema Dunavu, što čitavom kompleksu naselja daje odbrambeni karakter. Vojislav Trbuhović pretpostavlja da je taj sistem utvrđenja nastao već u vreme formiranja naselja vučedolske kulture.

Prema Trbuhoviću otkrivena je prilično neobična stratigrafska situacija (Sl.br.2): 12 cm iznad velike praovougane zgrade vučedolske kulture nađen je na nabijenom sloju zemlje, koji je pokrivao ruševinski sloj, jedan pitos karakterističan za vatinsku grupu.

Pitos je bio ornamentisan jednom horizontalnom kanelurom na ramenu suda, koja karakteriše ranu vatinsku keramiku. Položaj pitosa ukazuje da se nalazio na podu kuće. Jedna peć je konstatovana u sloju, kome je pripadala podnica sa vatinskim pitosom, armirana fragmentima vučedolske keramike a 32 cm iznad nivoa ovog poda nalazi se novi pod, oštećen kasnijim gradnjama, na kome je ponovo ležao materijal vučedolske kulture. Sigurno je pitanju horizontalna dislokacija ove tri podnice, iako Trbuhović ovakvu stratigrafsku situaciju objašnjava privremenom infiltracijom iz Banata invazivnih nosilaca vatinske kulture, u osvajačkom pohodu. Na neodrživost ovakve konstrukcije ukazuje vremenski jaz od pola milenijuma između vučedolskog i vatinskog naselja. Prema opservacijama V. Trbuhovića u Belegišu se naizmenično pojavljuju vučedolski, pa rani vatinski, pa ponovo vučedolski horizont, koji je završen jednim mešanim slojem, u kome se ponovo javlja vatinska keramika, ali sa karakterističnim volutnim žljebljenim ornamentom. Po stratigrafskim opservacijama prof. Nikole Tasića, kulturni sloj na Šančinama mestimično doseže debljinu od 3,5 m. Nastarije naselje, koje karakterišu nalazi iz jama, pripada tisapolgarskobodrogkeresturskom kulturnom kompleksu. Iznad tankog sterilnog sloja nalazi se horizont vučedolskog naselja a zatim sloj sa vatinskom keramikom. Na žalost, vatinski sloj je dobrim delom oštećen ukopavanjem iz mlađih perioda. Najmlađi praistorijski sloj sa materijalom bosutske grupe (Basarabi faza) i mlađom latenskom keramikom, dosta je oštećen ukopavanjem temelja austrougarske carinarnice.

Nalaze iz vatinskog sloja predstavljali su: dublje posude sa plastičnim ornamentom i urezanim girlandama i veći pitos otkriven na podu vatinske kuće, koja nije u potpunosti otkrivena (Sl.br. 3 i 4). Na podu vatinske kuće nađene su blago profilisane drške tipa ansa lunata, a iz sloja potiču fragmenti zdela kantarosa (Sl.br. 3/2), bikoničnih zdela (Sl.br. 3/3), blagobikoničnih kantarosa ( Sl.br. 3/8), dvojnih posuda (Sl.br. 3/6).

Uz horizontano kanelovanje (Sl.br. 3/5), ornamentika sadrži urezivanje, koje se u izvesnim slučajevima prepoznaje i kao žljebljenje (Sl.br. 3/4), sa prepoznatljivim ornamentalnim motivima spirale, volute, girlande, šrafiranih trouglova, koje karakterišu dunavku regiju pančevačko-omoljičkog stila, koji je zapravo klasičan vatinski. Na osnovu uzoraka ovog materijala iz Muzeja grada Beograda, može se zaključiti da keramika sa ovog naselja ne nosi obeležje stila sremsko-slavonske grupe. Ovom stilu pripadali bi pehari tipa 1 sa nekropole na Stojića gumnu, koji potiče iz groba 92 i 154 (Sl.br. 5/5, 7), koji su bili u funkciji urne.Oba pehara su ukrašena urezanim linijama, horizontalnim i vertikalnim, čime se postiže metopiziranje, i šrafiranim trouglovima. U metopama pehara iz groba 154 nalaze se i ornamenti u vidu okruglih jamica, okruženih polumesečastim ubodima. Drške ne prelaze (154) ili jedva prelaze obod i završene su bradavičastim ukrasima (92). Zanimljivo je da N.Tasić za ove pehare tipa 1 zaključuje se da nije reč o vatinskim oblicima, već o nešto mlađoj pojavi koju je I .Bóna nazvao grupom Gerjen, a koja je na tlu Srbije poznata sa nekropole kod Ostojićeva.

Stilski bi se za materijal iz naselja na Šančinama mogli uslovno vezati ognjišta posuda i zdela iz groba 78 ( Sl.br. 5/1, 2), u kome se nalaze dva pehara kulture inkrustovane keramike južne Transdanubije, i nalaz iz groba 100 ( Sl. br. 5/6). U grobu 100, uz kruškoliku urnu ukrašenu urezanim i žigosanim ornamentima, pronađen je fragment pehara ukrašen dvostrukim urezanim girlandama i okruglim ubodima.Pehar je u crtežu rekonstruisan kao tipičan vatinski: bikoničan, sa rombično izvučenim obodom i dvema zečijim uškama tipa ansa lunata, ornamentisan girlandama i volutama, tačkastim ubodima i bradavičastim aplikacijama na donjem konusu. Na žalost, ovakva rekonstrukcija je u dobroj meri proizvoljna, s obzirom da veći deo elemenata za rekonstrukciju nedostaje.

Lit:Marija Đ. Ljuština, Stratigrafija naselja i periodizacija vatinske culture u Vojvodini, doktorska disertacija, Beograd, 2012.

Arheološki lokalitet: “Stojića gumno”, Belegiš

Prvi arheološki nalazi sa nekropole na Stojića gumnu u Belegišu pronađeni su između 1925. i 1938. god. tokom rada seoske ciglane i nisu sačuvani. Zaštitna, a potom i sistemska arheološka istraživanja lokaliteta započeta su 1954.g. i trajala su, sa prekidima, sve do 1964.g. Prvu fazu čine radovi u period 1954-1955.g., pod rukovodstvom V.Trbuhovića, a drugu iskopavanja od 1962. do 1964.godine, kojima rukovodi N.Tasić, uz saradnju V. Trbuhovića, B. Jovanovića, P. Medovića i M. Girića. Tokom prve faze izvršena su i manja sondiranja na susednom nalazištu Čobanovića surduk (Vranić 2002:16-17).

Stojića gumno je najznačajnije nalazište na kome je vršeno obimno sistemsko istraživanje. To je nekropola koja je u upotrebi od sredine bronzanog doba do njegovog kraja, i koja je postala eponimni lokalitet za belegišku kulturu. Otkopano je više od 180 grobova – urni sa spaljenim pokojinicima i nekoliko skeletnih grobova u zgrčenom položaju, čija je kulturna i vremenska atribucija nemoguća zbog nedostatka priloga. Nekropola je korišćena u vremenskom, a uslovno rečeno i u kulturnom kontinuitetu.

Tipološki se izdvajaju tri hronološke i stilske grupe grobova: najstarija sa elementima vatinske grupe i pojedinačnim nalazima inkrustovane transdanubijske keramike, zatim horizont starije faze Belegiš grupe sa urnama ukrašenim u tehnici vrpčastog i lažnog vrpčastog ornamentisanja i urezanih linija, i najmlađi horizont sa urnama ukrašenim horizontalnim kanelurama na vratu i vertikalnim na ramenu.

Grobovi 78, 92, 97 i 154 izdvajaju se inventarom, koji ih hronološki opredeljuje u raniju fazu korišćenja nekropole. U grupu grobova sa specifičnim inventarom treba dodati i grob 100. Njihov značaj je tim veći zbog pokušaja povezivanja sa nalazima iz naselja vatinske kulture sa lokalitetom Šančine.

Među publikovanim grobovima sa kremacijama sa Stojića gumna, dva se izdvajaju i po obliku posuda i po stilu ukrašavanja – 78 i 97.

Grob 78 je činila urna u obliku ognjišta suda-sadžaka ( Sl.br. 5/1), a u njemu se nalazila zdela ( Sl.br. 5/2) za koju nema analogija u repertoaru keramike belegiške kulture; ona nosi karakteristike keramike sremsko-slavonskog vatinskog kruga, blago je bikonična, sa urezima koji ukazuju na metopiziranje, iznad kojih su upisani trouglovi. Grob 97 je jedna neobična urna sa dve naspramne trakaste drške u gornjem delu i četiri na donjem delu suda (trapezoidno modelovane, povijene nadole i bušene), a njegov prilog bila je jedna veća neornamentisana etažna posuda, pehar sa trakastom drškom koji bi takođe mogao pripadati krugu inkrustovane transdanubijske keramike. Istom krugu pripadaju i prilozi iz groba 78, gde su, uz pomenutu zdelu, bila i dva pehara ukrašena u maniru kojim je ukrašavana transdanubijska inkrustovana keramika (Sl.br. 5/3, 4).

Jedan od pehara je etažnog oblika, dok drugi ima razgranut obod, koničan vrat i loptast trbuh ukrašen urezima koji daju utisak metopiziranja, kao i na zdeli iz istog groba; iznad urezanih linija su kratki zarezi, iznad kojih je neuobičajena za ove prostore masivna trakasta uglasta bušena drškica; mestimično su očuvani tragovi bele inkrustacije.

Pehari tipa 1 potiču iz grobova 92 i 154 ( Sl.br. 5/5, 7), u kojima su bili u funkciji urne. S. Vranić naglašava da oblici pehara ove vrste nisu karakteristični za nekropolu na Stojića gumnu. Oba su ukrašena urezanim linijama, horizontalnim i vertikalnim, čime se postiže metopiziranje, i šrafiranim trouglovima. U metopama pehara iz groba 154 nalaze se i ornamenti u vidu okruglih jamica, okruženih polumesečastim ubodima.Drške ne prelaze (154) ili jedva prelaze obod i završene su bradavičastim ukrasima (92).

U grobu 100, uz kruškoliku urnu ukrašenu urezanim i žigosanim ornamentima, ali u tipičnom maniru belegiške kulture, pronađen je i fragment pehara ukrašen dvostrukim urezanim girlandama i okruglim ubodima ( Sl. br. 5/6). Ovaj grob hronološki bi izlazio iz okvira rane faze upotrebe nekropole, ali se pehar iz njegovog inventara stilsko-tipološki najviše približio keramičkim nalazima sa naselja na Šančinama.

Lit:Marija Đ. Ljuština, Stratigrafija naselja i periodizacija vatinske culture u Vojvodini, doktorska disertacija, Beograd, 2012.

Arheološki lokalitet: “Budovar”, Belegiš

Lokalitet Budovar u Belegišu pripada tipu nekropole a nalazi se na poziciji iznad potoka Budovar, padina ka severu i istoku. Značajno je da se širi deo uz zapadnu i južnu stranu Budovara nekada nazivao “Kamenita anta”. Navodi se samo da se nekada nailazilo na “ciglom ozidane manje prostorije”, verovatno rimske grobnice površine oko 1,5 ha. Datovanje IV- V vek.

Lit: Adam N. Crnobrnja, Antička naselja, fortifikacije i komunikacije u jugoistočnom delu Donje Panonije, doktorska disertacija, Beograd, 2015.

 

 

Arheološki lokalitet: “Duvarine”, Belegiš

Lokalitet Duvarine u Belegišu pripada tipu ruralnog naselja ili utvrđenja a nalazi se na poziciji visoke lesne obale Dunava. Na ovom lokalitetu pronađeni su površinski nalazi rimske keramike na većoj površini. Krajem XIX veka na ovome lokalitetu pronađeni su i dva epigrafska spomenika, žrtvenik posvećen Jupiteru od strane dekuriona Panonske ade i odlomak natpisa sa očuvanim popisom 16 vojnika. Za drugi navedeni spomenik, datovan u početak III veka, smatra se da je deo monumentalnog natpisa koji se nalazio na nekoj građevini, podignutoj najverovatnije za Karakaline vladavine.Pre Prvog svetskog rata na lokalitetu Duvarine pronađen je spomenik posvećen Jupiteru koga je krajem II veka podigao cogitates decurio alae Pannoniorum. Lokalitet obuhvata period praistorija i tursko doba.

Lit:Adam N. Crnobrnja, Antička naselja, fortifikacije i komunikacije u jugoistočnom delu Donje Panonije, doktorska disertacija, Beograd, 2015.

Lit:Danica Dimitrijević-Zemunske novine, Istočni Srem po rimskom vlašću, septembar 2015.g.

Arheološki lokalitet: Radnović breg, Belegiš

Lokalitet Radnović breg u Belegišu predstavlja ruralnu naseobinu i nalazi se na poziciji brežuljak iznad Dunava, nagib ka JI. Površine je oko 150 x 100m i na ovom lokalitetu nalažena je rimska keramika.

Lit: Adam N. Crnobrnja, Antička naselja, fortifikacije i komunikacije u jugoistočnom delu Donje Panonije, doktorska disertacija, Beograd, 2015.

Arheološki lokalitet: Jugovićev breg, Belegiš

Lokalitet Jugovićev breg je višeslojno naselje. Prilikom rekognosciranja terena konstatovani su površinski nalazi životinjskih kosiju, kućnog lepa, rečnih školjki, sitnog kamenja i keramike koja pripada praistoriji, rimskom dobu, (jedan fragment terrra sigillate), srednjem veku i turskom periodu. Praistorijska keramika je prilično atipična, izuzev fragmentovane uške, sa motivom u tehnici duboreza, koja nam omogućuje da praistorijsku keramiku vežemo za eneolit, odnosno vučedolsku kulturnu grupu.

Arheološki lokalitet: Šmicin breg, Belegiš

Lokalitet je situiran na brežuljku, 150 x 100 metara. Gornji plato brežuljka idući od ulice prema obali se spušta, tako da visinska razlika iznosi između 5- 7 metara. Prilikom rekognosciranja terena konstatovani su površinski nalazi kućnog lepa, kostiju i fragmentovane keramike koja pripada u širem smislu praistoriji, srednje veku i turskom dobu.

Arheološki lokalitet: Brodić, Belegiš

Prilikom rekognosciranja terena konstatovani su površinski nalazi životinjskih kostiju, rečnih školjki i fragmenata praistorijske i srednjovekovne keramike. Na praistorijskoj keramici javljaju se kanelure I šnur u beloj inkrustaciji. Praistorijskih materijal pripada bronzanom dobu, Belegiš grupi I i II. Karakter ovog lokaliteta je naselje i nekropola.

Lit: Zavod za zaštitu spomenika kulture Sremska Mitrovica, Uslovi i mere zaštite nepokretnog kulturnog nasleđa za potrebe izrade plana generalne regulacije naselja Belegiš, 2014.

ARHEOLOŠKI LOKALITETI U NOVIM BANOVCIMA

Arheološki lokalitet „Gradina“ ili „Purger“ (Burgenae) -utvrđenje ( Novi Banovci)

Na položaju “Gradina”, gde se nalazio castrum Burgenae, rimska arhitektura leži neposredno iznad keltsko-letenskog sloja. Pretpostavlja se da je lokalitet Gradina, brežuljak na samoj ivici visoke lesne obale iznad Dunava, zapravo lokacija rimske Burgene (Burgenae) i nalazi se na poziciji uzvišenje iznad obale Dunava, površine 250 x 150 m i predstavlja ruralnu naseobinu. Lokalitet “Gradina” u Novim Banovcima je vešeslojno naselje koje potiče iz neolita, eneolita i halštata. Na ovom lokalitetu otkriveni su nadgrobni spomenici, opeke sa žigovima, bronzani novac, keramika i ukrasi. Gradine, posedujući urbani inventor ( zgrade, ulice, odbrambeni bedemi i rovovi) inicirale su stvaranje prvih urbanih nukleusa u Podunavlju. Na teritoriji Novih Banovaca, otkrivene su neolitske primitivne naseobine u vidu poluzemunica, čiji su se žitelji bavili lovom, ribolovom i zemljoradnjom. Prva probna iskopavanja izvršena su na “Gradini” 1889.godine, a počev od 70-tih godina 20. veka na području kastruma i civilnog naselja pokrenuta su sistematska iskopavanja od strane Vojnog muzeja JNA u Beogradu. Rezultati tih radova nisu detaljnije objavljeni, ali iz preliminarnog izveštaja saznajemo da je otkriven deo bedema utvrđenja sa kulama potkovičaste osnove. Novi Banovci su se u okviru rimskog vojno-graničarskog pojasa nalazili na značajnom strateškom položaju jer je čitava obala Dunava, naročito ušće reke Budovar, branjeno od upada varvarskih plemena.

Na antičkoj karti Tabulae Peutingeriani ucrtano je utvrđenje Burgenae (lok. br. 213) tipa kastel (Mijailović M., 2003).Vojna utvrda Burgenae štitila je širok graničarski sektor, skoro do Zemuna.Informacija o okvirnom položaju Burgene nalazi se u Tabuli koja navodi razdaljinu od 10 rimskih milja od Taurunuma (Zemuna). Podatak iz 1892. godine, o utvrđenju dimenzije 500 x 600 m nije potvrđen tokom kasnijih istraživanja. U Burgenama se tokom II veka nalazilo sedište kohorte I Thracum civium Romanorum, koja će na tom mestu ostati do kraja III veka i Dioklecijanove vojne reforme 296.godine. U prve dve decenije IV veka u ovome logoru se nalazila polovina legije V lovia., odnosno oko 1500 do 2000 legionara. Krajem IV veka u Burgenama su bile smeštene konjičke jedinice, sledećim vremenskim sledom: cuneus equitum Constantinorum, elitni konjički odred koji je brojao do 1000 vojnika, i equites Dalmatae, koji su brojali oko 300 vojnika. Dimenzije, utvrđenja, njegove građevinske faze i unutrašnja organizacija nisu utvrđeni arheološkim istraživanjima.

Otkrivene su samo jedna kula potkovičaste osnove i deo zgrade sa hipokaustom (Sl.br. 7 i 8). Ipak, o živoj graditeljskoj delatnosti saznajemo posredno, putem nalaza natpisa na samoj Gradini, koji svedoči da je ovde građena i jedna bazilika sudeći po jednom fragmentu građevinskog natpisa nađenom na ovom lokalitetu 1884.godine, podignuta u Burgenama za vreme vladavine Antonina Pija ili Karakale. To je dosad jedina posvedočena civilna bazilika u istočnom Sremu. U neposrednoj okolini pretpostavljene pozicije utvrđenja, uzvodno i nizvodno od njega, na osnovu površinskih i slučajnih nalaza znamo da su postojali i prateće civilno naselje i pripadajuće nekropole.

Rimskom horizontu prethodio je sloj koji ukazuje na život tokom latena (slučajni nalazi skordističkog novca). Na osnovu pokretnih nalaza može se zaključiti da se život u rimsko vreme na ovome mestu (utvrđenog vojnog logora i civilnog naselja) odvijao od I do kraja IV veka. Na osnovu arheoloških iskopina u vidu imbrika i opeke sa žigom Cl. F.P. (Classic Flavia Pannonica) utvrđeno je da je pored Burgenae krajem 1. veka postojala manja rečna flota, a ostaci zemljanih posuda svedoče o postojanju rimske naseobine uz sam kaštel Burgene (Mijailović M., 2003.). Iskopana ploča sa religioznim natpisom i statue boga Jupitera, govori da je pored ovog vojnog utvrđenja postojalo i civilno naselje čije se stanovništvo bavilo ribolovom i zemljoradnjom, grnačarijom i građevinarstvom. Huni 441.godine zauzimaju čitav Srem a u drugoj polovini V veka napušteni rimski kastrum Burgenae zauzimaju plemena južnih Gota ( Ostrogoti), sve do 535. godine kada ih potiskuje vizantijska vojska. Godine 579. u Srem prodiru Avari ( narodi tursko-mongolskog porekla) koji će na vizantijskim granicama u Sremu, osnovati svoju kneževinu.

Ruševine avarskog naselja pronađene su na prostoru današnjih Novih Banovaca i Vojke. Pronađeni vizantijski i ugarski novac, na lokalitetima Gradina u Novi Banovcima, ukazuje na naseobinski kontinuitet i nakon rimske epohe.

U Rimskim napuštenim kastrumima smenjivali su se drugi vladari, tako su Mađari u XIII veku obnovili razrušenu rumsku utvrdu Burgenu. Preko Srema, kako na kopnenom tako i rečnom putu, odvijala se veoma živa trgovina solju. Tako je “put soli” vodio od Tuzle do Banata, prolazeći kroz teriotoriju današnjih Novih Banovaca ( Mijailović M.,2003).

U Novim Banovcima prikupljeno je počev od XIX veka na hiljade pokretnih arheoloških nalaza: fragmenti epigrafskih spomenika, reljefa, bronzane statue iz II – III veka (Minerva, Silvan, Sol, Hermes, Harpokrat, Amor, ratnik i dr.), fibule, svetiljke ukrašne pozorišnim maskama, nakit, rimski i ranovizantijski novac i drugi predmeti, koji se nalaze u mnogim našim muzejima.O prisustvu orijentalnih kultova u kastrumu Burgenae govori fragment jedne baze s posvetom Jupiteru Dolihenu iz III veka, koja je tu nađena još 1892.godine.

U civilnom naselju, koje je u većoj meri uništeno izgradnjom kuća i sađenjem vinograda, nađene su keramičke i staklene posude visokog kvaliteta, oruđe, fibule i drugi predmeti, a pronađeni novac kreće se u rasponu od I do IV veka.

Lit: Dragana Matijević- Prostorno-funkcionalna povezanost naselja opštine Stara Pazova sa urbanim sistemom Beograda, Geografski institut “Jovan Cvijić”, Sanu, Beograd, 2009.

Lit: Adam N. Crnobrnja, Antička naselja, fortifikacije i komunikacije u jugoistočnom delu Donje Panonije, doktorska disertacija, Beograd, 2015.

Lit: D. Dimitrijević, Istočni Srem pod rimskom vlašću-Zemunske novine,8. 9. 2015.

Lit: Zdenko Vinski, O rovašenim fibulama ostrogota i tirinžana povodom rijetkog tirinškog nalaza u Saloni,sajt hrcak.srce.hr/file/35740

ARHEOLOŠKI LOKALITETI U SURDUKU

Arheološki lokalitet Marina

Lokalitet Marina u Surduku je višeslojno naselje iz eneolita, bronzanog i gvozdenog doba. Na poziv Lazara Čolakovića iz Surduka,  R. Vasić, M. Miljković i Milorad Stojić obavili su rekognosciranje lokaliteta Marina u sremskom selu na obali Dunava. Lokalitet se nalazi na platou visoke obale koju Dunav neprestano podriva. Pri vrhu veoma visoke obale u dužini od oko 200 m vidi se kulturni sloj koji u delu prema Surduku, kojim se iz sela izlazi na sam Dunav, prelazi 1 m. (Slika 1).

U tom sloju vide se ostaci osnova arhitektonskih objekata i jame. Čolaković je sa istog dela obale Dunava prikupio veliku količinu arheološke građe u kojoj su čak i celi sudovi. Prikupljena arheološka građa potiče iz eneolita ranog bronzanog doba i iz gvozdenog doba I ( iz prelaznog perioda iz bronzanog u gvozdeno doba). Najbrojnija je keramika iz eneolita. Ona je, uglavnom, tipična za vučedolsku kulturnu grupu, ali je nađeno i po nekoliko primeraka keramike badenske i kostolačke kulturne grupe. Keramika iz bronzanog doba pripada vinkovačkoj kulturnoj grupi, a ona iz prelaznog perioda iz bronzanog u gvozdeno doba – kulturnoj grupi Belegiš II. U prikupljenoj keramici, keramika kulturne grupe Belegiš II je malobrojna. Kostolačka keramika identifikovana je u prikupljenoj građi sa lokaliteta Marina u Surduku na osnovu tehnike ukrašavanja.

Na osnovu količine prikupljene keramike može se zaključiti da je najveće naselje na ovom mestu bilo ono sa samog kraja eneolita, vučedolske kulturne grupe, zatim naselje badenske kulturne grupe i vinkovačke kulturne grupe, dok je naselje kostolačke kulturne grupe bilo znatno manje, a kulturne grupe Belegiš II najmanje. Ono po čemu ovaj lokalitet posebno skreće pažnju to su arhitektonski elementi tipa stub i arhitektonska dekorativna plastika. Keramički stub sa ovog lokaliteta ektuelizuje uticaj minojske ili mikenske civilizacije na zajednice u II milenijumu pre n. e. u srednjem Podunavlju.

Lit: Autor priloga Milorad Stojić, Surduk –  Lokalitet Marina, Rad Muzeja Vojvodine 46, Novi Sad, 2004.

Arheološki lokalitet Gradina (Rittium)

Na visokoj lesnoj obali Dunava, oko 18 km uzvodno od Burgene, gotovo potpuno u skladu sa razdaljinom od 13 rimskim milja zabeleženo u Tabuli, nalazi se Ritijum (utvrđenje, naselje i nekropola), na lokalitetu Gradina kod današnjeg sela Surduk (lok. br.197).

Na osnovu redosleda navođenja jedinica u vojničkim diplomama došlo se do saznanja da je u Ritijumu, od svog povratka iz Dakije, između 110-139.godine, bila stacionirana ala I Augusta Ityaeorum saggitariorum, gde se po svoj prilici nalazila i tokom III veka. Na osnovu žigova na opekama raniji autori su pretpostavljali da su u Ritijumu mogle boraviti i sledeće vojne jedinice: cohor VII Breucorum civium Romanorum, cohors II Asturum et Callaecrum i cohors II Ityaeorum, ali takva mišljenje treba uzeti sa velikom rezervom.U kasnoj antici, i poznom IV veku, u Ritijumu je bila stacionirana jedinica equites Dalmatae. Podatak, s kraja XIX veka, da su dimenzije utvrđenja bile 300 x 400 m nije kasnije mogao biti potvrđen, a na samoj Gradini nikada nisu vršena arheološka iskopavanja, čak ni sondažnog karaktera. U neposrednoj okolini Gradine, odnosno pretpostavljene pozicije utvrđenja, nalazi se još nekoliko mesta na kojima su zabeleženi nalazi rimske provenijencije (temelji masivnih građevina u Brđanskoj ulici, vinogradi uz obalu Dunava), te se pretpostavlja da je i uz ovo utvrđenje postajalo civilno naselje (Sl. br. 10). Iako su iz Surduka prikupljeni brojni slučajni nalazi, nepoznavanje čak ni osnovne stratigrafske slike ne pruža mogućnost za istorijsku rekonstrukciju Ritijuma i njegovog neposrednog okruženja. Nalazi novca ukazuju na permanentnu okupiranost prostora od I do IV veka.

Međutim, analiza prikupljene keramike pokazala je da taj materijal pripada period od I do III veka, dok keramički nalazi IV veka nedostaju, ali se na osnovu dostupnog materijala moglo zaključiti da je bila prisutna visoka koncetracija civilnog stanovništva sa visokim životnim standardom. Od arheološki nalaza na lokalitetu Ritijum pronađena je: Afroditina glava, spomenik i žrtvenik Jupiteru Dolehenu, epigrafski spomenici, aukcisa fibule I vek, emajlirana fibula od I veka, žižak I-II-III vek, žižak u kasno antičkom grobu, sitna figuralna bronzana plastika, ikona podunavskih konjanika III-IV vek, keramika I-III vek, novac od Avgusta (27-14.g.p.n.e.) do Gracijana (367-383.god.)

Lit: Adam N. Crnobrnja, Antička naselja, fortifikacije i komunikacije u jugoistočnom delu Donje Panonije, doktorska disertacija, Beograd, 2015.

Arheološki lokalitet: “Čolićev Čot”, Surduk

Lokalite Čolićev Čot predstavlja naselje uz utvrđenje a njegova pozicija je breg na visokoj lesnoj obali Dunava.Sam lokalitet se nalazi oko 300 m severozapadno od utvrđenja na surdučkoj Gradini, na njemu su registrovani površinski nalazi rimskog šuta, kućnog lepa, stakla, kostiju i fragmenata rimske keramike.

ARHEOLOŠKI LOKALITETI U VOJKI

Na arheološkim nalazištima na teritoriji naseljenog mesta Vojka konstatovano je 11 arheoloških lokaliteta. Deset je pod prethodnom zaštitom, a lokalitet na potesu „Brestove međe“, u ataru između Vojke i Ugrinovaca je kulturno dobro pod zaštitom države.Najveći broj lokaliteta se može datovati u rimski period, na samo dva je konstatovan materijal iz praistorijskog perioda, a na jednom iz srednjeg veka. Veliki broj lokaliteta iz rimskog razdoblja vezuje se za postojanje magistralnog rimskog puta koji je presecao današnje naselje u pravcu zapad-istok. Put je povezivao Basijanu i Singidunum. Arheološka  iskopavanja rimske i avarske kulture u mestu Vojka vršena su na više arheoloških lokaliteta na severu odnosno jugu današnjeg naselja tj.  na  Brdašici, Brestovoj  međi , Humki, Tapavici, Selištu, Beglučkoj humki, Begluku, Mandri i Novoj zemlji. Terenska istraživanja avarske arheologije u našoj u zemlji su bila mahom zaštitnog karaktera: ubedljivo najveći procentar konstatovanih lokaliteta čine nekropole. Stručno publikovanje se uglavnom ispoljavalo u izveštajima sa iskopavanja a najčešće se pristupalo opširnijem osvrtu na predmete materijalne kulture iz grobova, analizi stratigrafije ili nekim fenomenima sahranjivanja.

Lokalitet: „Brdašica“, Vojka

U mestu Vojka, na čijem se području  nalazi – lokalitet „Brdašica“– nekropola iz doba avarske prevlasti, smeštena između Batajnice i Stare Pazove, jugoistočno od Fruške Gore, dakle u istočnom delu Srema. Avarska nomadska plemena dolaze u oblast Bačke i Srema i dospevaju u slabo naseljenu oblast, međutim nije teško zaključiti da im je odgovarao život u uslovima najbližim onima koji vladaju u azijskim stepama, njihovim matičnim posedima, na mestu koje je omogućavalo uspešnu pljačku teritorije Carstva i pobede donose pohode na rivale iz drugih etničkih grupa.Tako je Panonija Avarima donela  infrastrukturu– mrežu rimskih puteva.

Prilikom kopanja zemlje za ciglu na severnoj periferiji sela Vojka, na većoj humci – lokalitetu Brdašica, koji je u te svrhe godinama korišćen, seljaci su 1935-1936. godine naišli na skeletne grobove. Tada je deo nekropole uništen, a deo nalaza je zaslugom seoskih učitelja B. Zekovića i B. Hadžića prispeo u Muzej Kneza Pavla, današnji Narodni muzej u Beogradu. Učitelj Boško Zeković je prikupio tri bolje sačuvane posude i nešto metalnih nalaza i predao ih Muzeju, u proleće 1936. godine, uz obaveštenje da se pri zemljanim radovima na tom mestu nalaze fragmenti grnčarije i starina, od metala. Može se pretpostaviti da ta tri lonca predstavljaju inventar jednakog broja grobova.

Kako se ne sasvim jasno navodi, prema upustvima dr M. Grbića, kustosa Muzeja koji je upućen da izvidi teren, „izvršena je mala sondža“, odnosno iskopano još nekoliko grobova i ustanovljeno da je reč o nekropoli na redove sa pokojnicima orjentisanim Z-I (zabeležen je i jedan konjanički grob), te još jedan deo materijala predat Muzeju Kneza Pavla, gde je bio i izložen.  Po inventaru se već moglo ustanoviti da je reč o nekropoli iz perioda seoba naroda. Materijal u inventarnim knjigama Muzeja opredeljen kao da potiče iz dva groba, pri čemu je grob II konjanički. U oba groba su od nalaza zastupljene pojasne garniture. Međutim na osnovu inventarnih knjiga Muzeja  nije najjasnije koliki je ukupan broj iskopanih grobova, kao ni to kako je iskopavanje sprovedeno. Navodi se da je preostali materijal bio smešten u školsku zbirku u Vojki, ali je tokom Drugog svetskog rata propao, da bi lokalitet  postepeno pao u zaborav.

Sa određenim stepenom pouzdanosti se može predpostaviti da su ovi, najraniji radovi na nekropoli dali nalaze iz pet grobova. Ti nalazi su danas dostupni  u Narodnom muzeju, uz prateću inventarsku dokumentaciju. O nalazima iz onovremene školske zbirke u Vojki ne može se ništa reći, a u potpunosti je neizvestan broj uništenih grobova.

Godine 1960. nekropola je prepoznata prilikom rekognosciranja, da bi iste godine bilo izvršeno sondažno istraživanje. Ove radove su vodili dr J. Kovačević i D. Dimitrijević. Lokalitet je većim delom prekopan, radilo se u nivou nižem od prvobitnog,  na lokaciji  za koju je pretpostavljeno da je intaktna. Na jednom takvom mestu je postavljena sonda 13 m x 4m, koja nije dala rezultata.

Kraj seoskog druma, sa južne strane, u bašti Milana Zekovića, godine 1955. je prilikom vađenja zemlje za ciglu iskopano četiri skeleta. Prema kazivanju vlasnika, u svakom grobu je pronađena posuda, dok je u jednom pronađen i zlatni krst (?). Dalje se, 1960.godine, iskopava u nastavku pojasa ovih grobova, prema zapadu. Probna sonda tada postavljena i dala je 20 grobova. Prema podacima dobijenim od meštana, u pravcu sonde, istočno i zapadno, u liniji od oko 250 m, pruža se nekropola. Reč je o nalazima grobova iz veštačke uvale, nastale  iskopavanjem zemlje za izradu cigle.  Zaključeno je da je reč o velikoj avarskoj nekropoli VIII-IX veka (Terenski dnevnik 1960.).

Pokretni nalazi iz grobova iskopanih tokom ovih kampanja su danas smešteni u Muzeju grada Beograda pod čije okrilje je svojevremeno potpao Narodni muzej u Zemunu, dokumentacija je delom sačuvana u Pokrajinskom zavodu za zaštitu kulture iz Novog Sada dok je drugi deo u Muzej grada Beogada prispeo iz Muzeja Vojvodine.

Godine 1961. nastavljena su iskopavanja, sada u vidu sistemskih istraživanja. Na njima učestvuju Narodni muzej u Zemunu,  Arheološki institut i Vojni muzej JNA, koji angažmanom na Vojki otpočinje svoju terensku arheološku aktivnost. Ekipu su činili dr J. Kovačević, D. Dimitrijević, antropolog dr. S. Živanović i četiri studenta arheologije. Iskopavanja su trajala od 20.07.1961. do 19. 08. 1961.godne. Rađeno je po sistemu blok – sondi, skidanje horizontalnih otkopnih slojeva. Ispitana je površina od 750m² na kojoj je iskopano 47 grobova.

Nadovezujući se na iskopavanja iz 1960.godine, svi pokojnici su sahranjeni u običnim rakama, nepravilno pravougaonog oblika, koje su se mogle ustanoviti pri dnu, koje je obično ukopano na nivou sekundarnog lesa. Nalazi iz kampanje 1961.godine se čuavaju u Muzeju grada Beograda i Vojnom muzeju, u kome su najreprezentativniji i izloženi, a dokumentacija u Vojnom muzeju, Pokrajinskom zavodu za zaštitu spomenika kulture u Novom Sadu, delom i u Muzeju Grada Beograda, gde je prispela iz Muzeja Vojvodine.

Nastavak iskopavnja na lokalitetu Bradašica odobren je od strane Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture AP Vojvodine  a nosioci dozvole bili su Vojni muzej JNA, Narodni muzej u Zemunu, Arheološki institut SAN-u i Filozofski fakultet u Beogradu. Kampanja je trajala od 12. 07 . 1962. do 12 .08. 1962.godine. Stalni sastav ekipe činili su kapetan D. Pribaković, referent za srednji vek Vojnog muzeja JNA, prof. dr J. Kovačević, apsolvent arheologije P. Pop-Lazić, a povremeni članovi su između ostali bili D. Dimitrijević, direktor Narodnog muzeja u Zemunu i antropolog dr S.Živanović. Za 27 radnih dana ispitano je 560m² i obrađeno je 49 grobova.

Materijal i dokumentacija su smešteni u istim kućama kao i oni iz kampanja 1961.godine. Arheološkim iskopavanjima je , tako, tokom nevelikih radova sa polovine tridesetih godina prošlog veka, kao i trima kampanjama sa samog početka šezdesetih, obrađeno oko 120 grobova. Prema antropološkom uzorku je sahranjena populacija nekih od varijanati mongoloidnog atropološkog tipa. Sahrane su vršene od sredine VII veka do završnog perioda VIII veka.

U antropološkoj obradi  konstatovane su svega tri osobe infantilnog (dečijeg) uzrasta u grobovima odraslih osoba ženskog pola, verovatno majki. Preovladavao je najjednostavniji ukop pokojnika, u opruženom položaju, sa rukama položenim uz telo i ispruženim nogama. Gotovo uvek je u grobu prisutna rukom rađena posuda, ili posuda rađena ručnom, sporom vitlu; ređe i posude tzv. žute keramike. Rukom rađene posude su u slučaju najstarijih sahrana pohranjivane u lobanjski predeo rake, inaće su posude najčešće smeštene u predelu nogu. U posude u koje su stavljene namirnice za pokojnikovo putovanje na “ drugi svet” ostaci hrane se manifestuju u nalazima životinjskih kostiju u rakama. Najveći broj posuda na obe nekropole je u predelu nogu, gde se najčešće stavlja i ostala hrana, koja se očituje u nalazima životnjskih kostiju, često butnih kostiju bovida. Uz hranu, sahranjeni se na obe nekropole pokopavaju opremljeni i odeveni.  U muškim grobovima  pronađeni su delovi pojasnih garniture, oružja i drugo dok su u ženskim grobovima pronalaženi karakteristični nakit, pršljenci..

Zanimljivo je da na ovom lokalitetu nisu registrovani nalazi  alatki, ni poljoprivrednih , ni onih drvodeljačkih. Sa Vojke, izdvaja se nalaz koštane oplate pervaza sedla, koji je jedinstven. Prema ovakvom pregledu nalaza materijalne kulture sa nekropole u Vojki, moguće je i na njoj konstatovati izvestan dualizam. Dvojna priroda nalaza materijalne kulture iz grobova na Vojki svedoči o dolasku i naseljavanju vojničko – konjaničke populacije u sremsku oblast i ranije naseljavanju Avarima. Nova populacija donosi nove vidove materijalne kulture, u tehnološkom, tipološkom i ikonografskom smislu.

Iz grobova nekropole kod Vojke pronađeni su sledeći nalazi: pojasne garniture, jezičci, kopče, okovi pojasnih rupica, okovi elise, gajke, pojasni okovi, pojasna dugmad i zakovica, naušnice, prstenje, narukvice, perle, alke, noževi, kremenje, pršljenci, iglenica, oplate refleksnih lukova, strele, tobolac, mačevi, bojni nož, uzengije,  žvale, garniture remena uzde, okovi amova, sedlo, okovi orme, keramičke posude itd.  Među sahranama na ovom lokalitetu period prevlasti Avara ističu se sahrane konjanika. Konjanici su se sahranjivali od kraja VII veka do 750-780.godine. Na ovom delu granice, u širem okruženju Singidunuma, tri su tačke koje novopridošli ratnici kontrolišu: uz oblast Vojke, to su Pančevo i Sirmijum. Pripadnici klana sahranjeni na Brdašici su, kako je navedeno, naseljeni u oblast rimskog mutacija Novicijane, koja je smeštena uz liniju rimskog puta – na deonici od Sirmijuma do Taurunuma.

Prema nalazima materijalne kulture sa lokaliteta, jasno je da se nekropola u Vojki formirala posle poraza kod Carigrada 626. godine, jednog od presudnih događaja u istoriji Avara. Posle ovog neuspešnog napada su usledili  631/632.godine sukobi sa Bugarima. Približno u ovo vreme na Balkanu se naseljavju Hrvati i Srbi, početkom 60-tih godina dolazi i do sukoba sa Langobardima. Sedamdestih i osamdesetih godina VII veka su vreme dolaska novog talasa avarskih klanova, vreme uspostavljanja tzv. Drugog avarskog kaganata.

U vreme između 680. i 685. godine Bugari, koji zvanično priznaju Kaganat, kontrolišu stanovništvo Sirmijuma. Radi prelaska u unutrašnjost Balkanskog poluostrva, oni dižu ustanak i uspevaju da odu. Posle ovih istorijskih događaja a vezano za severne i zapadne oblasti oko 700. godine otpočinju borbe sa Bavarcima, u period od 705-720. godine, aktuelni su sukobi sa Slovencima, 745. godine se opet ratuje protiv Bavaraca a 782.godine otpočinju sukobi i sa Francima. U istorijskom smislu nekropola u Vojki je aktivna uglavnom u vreme kada vizantijski pisani izvori nisu više zainteresovani za poražene Avare, i kada se težište njihovih sukoba premešta na sever i zapad.

U arheološkom smislu, pak, nekropola je postojala u doba tzv. prelaznog perioda avarskog prisustva i, u većoj meri, u doba tzv. Drugog kaganata.  U Vojki je, pak dokumentovano doba pristizanja ratničke populacije, nosilaca tzv. Drugog Kaganata, oko 670. godine, kojim se uobičajeno tumače promene u materijalnoj kulturi Kaganata.

Lit: Magistarski rad-Čik i Vojka-Primeri ranosrednjovekovnih nekropola sa teritorija Bačke i Srema, Ivan Bugarski,Filozofski fakultet Beograd, odeljenje za arheologiju, 2006.

Lokalitet: „Humka“, Vojka

Godine 1960. su po planu Arheološkog instituta SAN i Narodnog muzeja u Zemunu preduzeta i sondažna iskopavanja na lokalitetu Humka, u neposrednoj blizini desne obale kanala Veliki Begej. Uz dr J. Kovačevića i D. Dimitrijevića, član ekipe je bio i N. Tasić, kustos Narodnog muzeja u Zemunu. Nekoliko poznoavarskih nalaza potiče iz Vojke, sa lokaliteta Humka.

Humka predstavlja tumul vučedolskog tipa, na kome je u dva perioda vršeno naknadno sahranjivanje: stariji grobovi se na osnovu malobrojnih priloga datuju u X-XI vek, i uništeni su poznijim horizontom sahranjivanja, prema novcu iz XVI –XVII veka.

Mlađa nekropola se može povezati sa lokalitetom Selište na kome se nalazilo starije naselje od današnje Vojke.

U dnevniku iskopavanja se pominju tragovi materijalne kulture iz doba prevlasti Avara, izuzev jednog komada kestheljskog nakita, jezička, pronađenog izvan grobnih celina, ali podaci o ovom lokalitetu u značajnoj meri dopunjuju sliku o korišćenju prostora Vojke u minulim epohama i teritorijalnom razmeštanju naselja.

Lit: Magistarski rad-Čik i Vojka-Primeri ranosrednjovekovnih nekropola sa teritorija Bačke i Srema, Ivan Bugarski,Filozofski fakultet Beograd, odeljenje za arheologiju, 2006.

Lokalitet: „Brestova međa“ (mutation Noviciana), Vojka

Lokalitet Brestova međa u Vojki predstavlja utvrđenje, nekropolu i naselje. Tako se na ovom lokalitetu mogu izdvojiti tri zone. Prvu čini prostor na brežuljku nešto uzvišenijem od okolnog terena na kome se nalazilo manje utvrđenje. Istražen je deo građevine koju čini kanal za skupljanje kišnice, i u čijoj su neposrednoj blizini konstatovane zone intezivnog šuta od opeke i tegula, koje su verovatno pripadale okolnim objektima. Ispod istraživanog objekta, datovanog u III-IV vek, nalazila se jama sa starijim materijalom, u kome se nalazilo 31,3% kasnolatenskih fragmenata keramike, 35,6% crveno pečene ranorimske keramike i svega 10,9% sive latenoidne.

Drugu zonu predstavljalo bi civilno naselje zapadno od platoa, u kome je tokom istraživanja konstatovano da su objekti građeni u tradicionalnim tehnikama, od naboja, pletara i lepa sa krovom pokrivkom od tegula i imbreksa. Pokretni nalazi upućuju da je ovo naselje korišćeno tokom perioda rimske dominacije, od I do IV veka, a tom rasponu pripada i pronađeni novac. U tim istraživanjima naglašeno je da je bilo puno nalaza životnjskih kostiju, među kojima i 23 kosti konja. U ovom naselju dominantna je fina crveno pečena rimska keramika (61,1%), latenske je pronađeno veoma malo (1,6%) dok ostalo čini keramika grube izrade iz kasnijih perioda. U trećem sektoru otkrivena je trasa puta širine 3 m, u čijoj je supstrukciji nađen jedan Trajanov novčić, što predstavlja jedini hronološki osetljiv nalaz u supstrukciji puta na celoj trasi od Orašja kod Tovarnika do Zemuna. U trećoj zoni je konstatovana i nekropola.  Pretpostavlja se da se na ovom lokalitetu nalazila putna stanica Novicijana. Zabeležno je da su godine 557. Avari, stepsko-konjički, nomadski narod Tursko-Tatarskog porekla boravili u Panonskoj niziji.  Ovaj lokalitet datovan je I-IV veka a najintezivniji je tokom II i III veka.

Lokalitet Brestove međe konstatovan je 1958.godine a zatim reambuliran 1960-1961.godine. Nalazi se na tromeđi  atara mesta Nova Pazova – Vojka – Ugrinovci na širem području centralni deo čine dva blaga uzvišenje, koja su rastavljena trakom ravne livade. Najviši plato zauzima površinu cca. 200m², njegova visinka kota je 77 m nadmorske visine. Lokalitet se nalazi pored samog rimskog druma Sirmium –Singidunum, a njegova lokacija približno odgovara rastojanju druge mutacije, polazeći od Taurunuma ka zapadu. Iako je već tada bilo jasno da se ovde radi o većem rimskom naselju, verovatno jednoj od mutacija, ipak se zbog plitkog oranja još nije dobila prava slika o značaju ovog nalazišta. Terenska situacija na osnovu objavljenog izveštaja u Arheološkom pregledu br. 7, Arheološkog društva Jugoslavije u Beogradu 1965.godine govore da su na parcelama  koje pripadaju većem broju vlasnika vide tragovi velike rimske nekropole, koja je već tada bila delimično zahvaćena plugom. U brazdama se vide zone sa velikim količinama fragmentovnih rimskih posuda, najraznovrsnijih oblika i fakture. Može se tačno pratiti raspored grobnica, kojima je plug na sreću zahvatio samo gornje konstrukcije, dok su donji delovi još očuvani. Po keramičkom materijalu, čiji su svi prelomi sasvim sveži, može se zaključiti da je ova nekropola potpuno intaktna do ovog momenta, da grobovi u ranijim epohama nisu otvarani, a da su grobni inventari prilično bogati i značajni. Cela njiva prekrivena je opekama, tegulama, imbricima, a ponegde ima u većim količinama i lomljenog kamenja i grumenja maltera. Takođe su ovde prikupljeni  i neki predmeti od metala: fibule, ključevi, razni klinovi i šila, pločice od bronzanog i bakarnog lima, frangmenti staklenih posuda. Nekropola je vrlo velika i sem na ovoj parceli konstatovana je i sa severo-zapadne, a delimično i na samoj padini.

Na uzvišenju, gde se nalaze ostaci utvrđenja situacija je sada takođe pogoršana. Komisija u kojoj su bili predstavnici Zavoda za zaštitu spomenika kulture APV i Muzeja je posle detaljnog pregleda terena zaključila da je ovo jedna od najzanimljivijih i najvećih rimskih lokaliteta koji je do tada otkriven pored trase rismkog puta u ovom delu Srema. Tadašnjim stručnjacima je padala u oči velika količina fragmenata keramičkih posuda, među kojima prevagu ima vrlo fina keramika, pa i terra sigillata, dok je grublja provincijalno rimska, zastupljena samo u skromnijim razmera:  Među fragmentima tegula je i jedan sa žigom: COH (ors) VII BRAE (ucorum ?).

Sam geografski položaj lokaliteta, njegova konfiguracija, prostranstvo nekropole i bogatstvo pokretnog arheološkog materijala, indiciraju da se ovde zaista radi o značajnom rimskom nalazištu, vezanom za lanac utvrđenja koje su štitile glavni drum, a samim tim i za limes u užem smislu.

Na osnovu podataka prikupljenih putem višegodišnjih rekognosciranja, otpočeta su 1966.godine sistemska istraživanja ovog lokaliteta i trase rimskog druma u njegovoj neposrednoj okolini. Iskopavanja su vršena od 12. VII do 12. VIII 1966.godine od Narodnog muzeja u Zemunu, uz finansijsku pomoć Međuakademijskog odbora za istraživanje rimskog limesa, Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda i Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture u Novom Sadu. Ekipa je radila u sastavu: D. Dimitrijević (rukovodilac radova), M. Gabričević i P. Pop-Lazić, R. Stopić i A. Đorđević dok je situacioni plan lokaliteta i obradu katastrarskih podataka bio poveren M. Malivuku, geometru iz Zemuna.Odmah na početku radova lokalitet je bio podeljen na dva osnovna sektora.

Sektor A obuhvatao je niži deo terena, levo i desno od kolskog puta, koji čini ujedno i granicu između K.O. Vojka i K.O. Ugrinovci. Sa istočne strane teren je omeđen plitkim kanalom odatle se teren postepeno penje ka jednom uzvišenom platou.Tada je bilo otvoreno osam sondi sa ukupnom ispitanom površino od 225m². Naselje je prema karakteristikama arheološkog materijala imalo kontinuitet života od kraja I veka nove ere do kasne antike. Karakter sloja nije dozvolio nikakvo odvajanje po stratumima, niti je ukazivao na veći broj stambenih horizonata, tako da se može pretpostaviti da je život tekao bez nekih prekida. U nekim sondama, pri dnu kulturnog sloja, javljali su se i fragmenti grublje praistorijske keramike i neki artefakti, ali ovaj materijal nije nađen u odvojenom kulturnom sloju.Fragmenti kermičkih posuda su brojni i pokazuju veliko bogatstvo oblika. U tome materijalu preovlađuju fragmenti vrlo kvalitetne crveno-oker pečene keramike iz ranijeg carskog doba, a ima i nekoliko fragmenata terra sigilattae. Grube sive keramike ima znatno manje i uglavnom sadrži fragmente lonaca i dugmastih poklopaca. Takođe je nađeno dosta metalnih predmeta: igle i šila, nešto oružja, fibule, ukrašeni okovi sa konjske orne, veliki broj klinova i spona. Sem toga prilično su brojni fragmenti staklenih čaša. Životinjske kosti, naročito kosti konja, nađene su u svim sondama u većim količinama. Naročito značajni su brojni nalazi rimskih bronzanskih i srebrnih moneta koje pomažu da se znatno preciznije odredi datovanje ovog dela naselja.Na osnovu ispitivanja sondi da se zaključiti da se na ovom terenu nalazilo civilno naselje većeg prostranstva, koje je nastalo već u rano-carsko doba. Arhitektura toga naselja najverovatnije se sastojala od kuća bez nekih značajnijih arhitektonskih vrednosti. To su bile zgrade od drveta, naboja ili pletare sa krovnim konstrukcijama pokrivenim tegulama, na šta ukazuje velika količina tegula i imbrika i građevinskih gvozdenih okova, klinova i spona u svim sondama, dok kamenih zidova, sem izuzetka jednog primitivnog nije bilo.

Sektor B obuhvata deo lokaliteta na platou izvišenja, kod visinske kote 77,99 m nadmorske visine. On se nalazi istočno od sektora A i obuhvata veći broj parcela kako K. O. Ugrinovci, tako i K. O. Vojka. Ovo uzvišenje dominra širom okolinom, koja obuhvata mesta: Ugrinovci, Krnješevci, Vojka i Novu Pazovu, što je sigurno predodredilo postavljanje utvrđenja na ovom pogodnom položaju. Sa ovog mesta mogla se dobro kontrolisati velika deonica rimskog druma Sirmium – Taurunum, koji je konstatovan uz ovaj položaj  u sektoru C. Na parceli Maksimović Aleksandra iz Vojke otkopan je zid građen od kamena sa malterom, ali je isti loše očuvan. Zid se nalazio u sloju intezivnog građevinskog šuta.

Iskop navedenih sondi u sektoru B pokazao je da se na uzvišenju nalazila stambena aglomeracija, čiji arhetektonski objekti  su bili izgrađeni veoma solidno, od tvrdog materijala i većih razmera. Izrada kanala i zida, kao i sam građevinski materijal vrlo su kvalitetni. Propratni pokretni arheološki materijal  (keramika, staklo, novac) pokazuju da je ovaj kompleks nastao već u rano carsko doba. Pristustvo latenske keltske keramike u najnižoj zoni kultunog sloja, kao i iskopane jame, dokumentuju da je rimska arhitektura podginuta na mestu starijeg autohtonog naselja.

Prema karakteru ovog dela lokaliteta, njegovom geografskom položaju i lokaciji pored druma, može se sa vrlo mnogo razloga zaključiti, da se ovde radi o rimskoj mutatii na drumu Sirmium – Taurunum, a prema podacima iz antičkih izvora, ova stanica bi se mogla identifikovati najverovatnije kao Mutatio Noviciana.

Na sektoru B u najnižem horizontu može se pratiti proces simbioze autohtonog keltskog stanovništva sa novopridošlim. Zastupljena je kasno –latenska keramika a pored sive na vitlu rađene,sa karakterističnom profilacijom i oblicima javlja se i gruba sa metličasto žljebljenim ukrasom.  Među rimskom najbrojnija  je fina crvena pečena i latenoidna keramika. Iako je rimsko naselje nastalo sigurno već u I v. n.e. , jer se neposredno nadovezuje na letenski stratum, a to potvrđuju i nalazi rano carske keramike, ono je po svemu sudeći najintezivnije živelo u II – III  veku, dok je materijal iz kasnijeg perioda zastupljen u skromnijem obimu. Među najmlađe predmet, sem pomenute keramike ( dugmasti poklopci, gleđosani fragmenti i sl.) spada i nekoliko bronzanih moneta iz IV v. n.e., jedan vrh strelice romboidnog oblika, nomadskog tipa  i bronzana fibula oblika golubice. Izvanredno očuvani ostaci arhitekture, komunikacije i pokretnog materijala koji se nalaze u kulturnim slojevima ove stanice, pružaju značajne podatke za izučavanje rimskog limesa, kao i rimske istorije u ovom delu Srema.

Lit: Arheološki pregled 7, Arheološko društvo Jugoslavije,Beograd, 1965. str. 153-154.

Lit: Arheološki pregled 8, Arheološko društvo Jugoslavije,Beograd, 1966. str. 124-127.

Lokalitet: „Tapavica“, Vojka

Lokalitet Tapavica u Vojki predstavlja ruralnu naseobinu na poziciji ovalno uzvišenje (30 x 40 m) u ravnici. Na Tapavici su pronađeni površinski nalazi opeke, tegula, imbreksa, nekoliko kockica rimske keramike.

Lokalitet: „Selište“, Vojka

Lokalitet Selište u Vojki predstavlja ruralnu naseobinu na poziciji ravnica. Na Selištu su pronađeni retki nalazi životinjskih kostiju, rimskih opeka, kamenja, lepa, školjki i fragmenata keramike na površini od 60 x 80 m.

Lokalitet: “ Beglučka humka“, Vojka

Lokalitet Beglučka humka u Vojki predstavlja nekropolu na poziciji uzvišenje ovalnog oblika, prečnika oko 30 m, visine oko 3 m. Na ovom lokalitetu pronađeni su nalazi ljudskih lobanja i kostiju, opeke, imbreksa i rimske keramike.

Lokalitet: „Begluk“, Vojka

Lokalitet Begluk u Vojki predstavlja ruralnu naseobinu, na poziciji uz sam kanal, nekada potok, Veliki Begej, sa obe njegove strane. Na lokalitetu Begluk pronađeni su površinski nalazi rimskog šuta i keramike; latenska keramika. Na osnovu pronađene ikone podunavskih konjanika na ovom lokalitetu predpostavlja se da je ova naseobina iz IV vek.

 Lokalitet: „Mandra“, Vojka

Lokalitet Madra u Vojki predstavlja ruralnu naseobinu (usamljen objekat) na poziciji ravnica. Na ovom lokalitetu pronađeni su površinski nalazi rimske keramike.

Lokalitet: „Nova zemlja“, Vojka

Lokalitet Nova zemlja u Vojki predstavlja ruralnu naseobinu na poziciji blago izvišenje na kratkoj gredi u nekada zabarenom terenu. Na Novoj zemlji pronađeni su površinski nalazi opeke, crepa, kamenja, životinjskih kostiju i rimske keramike. Pojavljuje se karakteristična gleđosana keramika, koja se datuje u IV vek. Interesantan je neuobičajen nalaz manjeg oruđa (struga ili sl.) od vulkanskog stakla koje je prozirno, verovatno opsidijan, koji ukazuje na mogućnost da ovde postoji i praistorijsko nalazište. Ovde se radi o građevinskom kompleksu, koji se nalazi pored rimskog puta Sirmium – Singidunum, pa je moguće da se radi o mutattio ili mansio.

Adam N. Crnobrnja, Antička naselja, fortifikacije i komunikacije u jugoistočnom delu Donje Panonije, doktorska disertacija, Beograd, 2015.

ARHEOLOŠKI LOKALITETI U STAROJ PAZOVI

Lokalitet: „Jarkovac“ (nekadašnje PD Janko Čmelik), St.Pazova

Lokalitet Jarkovac (PD Janko Čmelik u Staroj Pazovi) predstavlja ruralno naselje i nekropolu. Ovaj rimski lokalitet konstatovan je prilikom rekognosciranja 1960.godine. Na njemu je pronađen obilniji građevinski šut, ostaci temelja zgrada, fragmenti keramike i metalni predmeti, ali se pominje i raniji nalaz votivne are Aurelija Supera, veteran legije II Adiutrix, datovan u 207.godinu (nalazi se u Muzeju Vojvodine u Novom Sadu). Zabeleženi su i sporadični nalazi srebrnih drahmi Apolonije (II vek p.n.r.) kao i ostava od 86 komada bakaranog novca IV veka. Stanje lokaliteta 1965.godine je bilo sledeće: na površini oranice neznatni su tragovi rimske keramike i nešto lomljenih opeka i tegula. Ovde se radi o ostacima arhitekture, verovatno neke villae rusticae. Temelji se nalaze na većoj dubini, tako da ih duboko oranje za sada ne ugrožava u većoj meri. Od 1960.godine do izveštaja 1965. godine nije bilo novih nalaza. Lokalitet je unet na topografsku kartu, ali od tada nisu vršena zaštitna iskopavanja.Na osnovu istraživanja na ovom lokalitetu i na osnovu samih nalaza zaljučeno je da se radi o periodu od II-I veka p.n.e. i II-IV vek.

Lokalitet: „Staro selo“, Stara Pazova

Lokalitet Staro selo u Staroj Pazovi predstavlja ruralnu naseobinu na poziciji plato iznad nekadašnjeg vodotoka, nešto uzvišeniji od okolnog terena, koji pada ka nekadašnjem vodotoku, nagib ka zapadu. Na velikoj površini pronađeni su nalazi latenske i rimske keramike, opeke, maltera i kostiju. Godine 1893. na tom mestu pronađen je žrtvenik posvećen Jupiteru od strane vojnika prve tračke kohorte. Period koji ovaj lokalitet obuhvata je od III-IV veka.

ARHEOLOŠKI LOKALITETI U GOLUBINCIMA

Lokalitet: „Selište“, Golubinci

Lokalitet Selište u Golubincima predstavlja ruralnu naseobinu a nalazi se na poziciji greda u ravnici koja se pruža pravcem istok zapad. Obuhvata površinu od 500 x 150 m gde su konstatovani nalazi rimskih opeka, crepa, keramike, sitnijeg i krupnijeg kamena, krečnog maltera i kostiju.

Lokalitet: „Frtaljice“, potes Ledine, Golubinci

Lokalitet potes Ledine u Golubincima predstavlja ruralnu naseobinu i put. Obuhvata poziciju manje grede u ravnici na površini 100 x 400 m nalazi se rimska opeka, crep, sitnije kamenje, životinjske kosti i keramika.

Lokalitet: „Srednje njive“ (Elde), Golubinci

Lokalitet Srednje njive (Elde) u Golubincima predstavlja nekropolu na južnom obodu neznatno uzvišenog platoa, nekada ukruženog zabarama. Na površini od oko 80 x 40 m konstatovane su ljudske kosti, fragmentovane rimske opeke i imbreksi. Od keramike: siva, latenoidnog tipa, rimsko provincijska i tera sigilata.Ova nekropola datira moguće I-II vek.

Lokalitet: „Ciglja“, Golubinci

Lokalitet Ciglja u Golubincima predstavlja ruralnu naseobinu. Pozicija je na polukružnoj gredi ispod čije zapadne strane je danas kanal, nekada manji vodotok i bara. Na površini od oko 60 x 30 m konstatovani su izraziti tragovi rimskog građevinskog šuta, mermerne oplate. Na Mađarskoj vojnoj sekciji iz 1869-1887.godie ovaj potes se zvao Veliki drum.Datovanje Dautova-Ruševljanin 1983:20, br. 9 ( žrtvenik II vek), keramika III-IV vek.

Lokalitet: „Begluk“, Golubinci

Lokalitet Begluk u Golubincima predstavlja trasu puta a nalazi se na pozicija ravnica. Površinski nalazi ukazuju na pružanje trase rimskog druma.

ARHEOLOŠKI LOKALITET U NOVOJ PAZOVI

Prilikom izgradnje aerodroma 1948.godine otkrivena je ostava drahmi Apolonije i Dirahiona.

Lokalitet: „Banovačka humka“, Nova Pazova

Lokalitet Banovačka humka u Novoj Pazovi nalazi se na ovalnom uzvišenju 1,5 i prečnika oko 50m. Na ovom lokalitetu se nalaze retki površinski nalazi fragmentovanih rimskih opeka i imbreksa i keramika novijeg porekla.

ARHEOLOŠKI LOKALITETI U STARIM BANOVCIMA

Lokalitet: „Petrinci“, Stari Banovci

Lokalitet Petrinci u Starim Banovcima predstavlja ruralnu naseobinu i nalazi se na poziciji brežuljak na visokoj lesnoj obali Dunava. Na lokalitetu su pronađeni površinski nalazi rimskog šuta, životinjskih kostiju, lepa, keramike (praistorijske, rimske i turske).

Lokalitet: „Breg-Podunavlje“, Stari Banovci

Lokalitet Breg-Podunavlje u Starim Banovcima predstavlja naselje na brežuljku na lesnoj obali Dunava, pad ka JI. Na ovom lokalitetu pronađene su nalazi životinjskih kostiju, rimskog šuta i keramike na površini 300 x 100 m.

Lokalitet: „Beli Breg“, Stari Banovci

Lokalitet Beli Breg u Starim Banovcima predstavlja ruralno naselje i hronološki pripada starijem gvozdenom dobu iz bosutske grupe. Nalazi se na poziciji elipsoidni brežuljak na lesnoj obali Dunava, pad ka JI u pitanju su površinski nalazi rimskog šuta, praistorijske i rimske keramike, životinjski kostiju.

ARHEOLOŠKI LOKALITETI U KRNJEŠEVCIMA

U ataru sela Krnješevci otkrivena je vojnička diploma iz vremena imperatora Vespazijana.

Lokalitet: „Salašine II“ (potes Jendža), Krnješevci

Lokalitet Salašine II u Krnješevcima predstavlja ruralnu naseobinu na poziciji ravnica. Na lokalitetu Salašine II nalaze se površinski nalazi praistorijske keramike, kućnog lepa, a mestimično i rimske opeke.

Lokalitet: „Bašte“, Krnješevci

Lokalitet Bašte u Krnješevcima predstavlja ruralnu naseobinu na poziciji greda u ravnici.Tokom istraživanja pronađeni su površinski nalazi kućnog lepa, životinjskih kostiju i keramike (praistorijske, rimske i srednjovekovne).

Lokalitet: „Malo Kuvalovo“, Krnješevci

Lokalitet Malo Kuvalovo u Krnješevcima predstavlja ruralnu naseobinu.Tokom zaštitnih iskopanja 1979.godine otkriveno je višeslojnoj arheološko nalazište. Na postojanju naselja i veka ukazivale su rane rimsko-provincijske forme keramičkog materijala i nalazi krovnih opeka, , lepa keramike i predmeti od kostiju i gvožđa. Rimsko naselje imalo je dva kulturna horizontal od I do IV veka. Krajem XIX veka prilikom poljoprivrednih radova otkriveno je 1.000 složenih rimskih opeka (?), kameni spomenik s natpisom i 50 komada rimskog novca. Nije pouzdano o kakvoj vrsti nalazišta se radi ali je nesporno da je u rimskom period ovde postojalo neko stanište.

Lit: Adam N. Crnobrnja, Antička naselja, fortifikacije i komunikacije u jugoistočnom delu Donje Panonije, doktorska disertacija, Beograd, 2015.

Lit: Arheološki pregled 7, Arheološko društvo Jugoslavije, Beograd, 1965.

Lit: Maja Đorđević, Arheološka nalazišta rimskog perioda u Vojvodini,Beograd, 2007.