Banovci su verovatno još u XVI veku imali nekakvu crkvu jer se u popisu pominje i pop Paval, ali prva o kojoj imamo pisanih podataka potiče iz 1726. godine i bila je sačinjena od pletera. Krov je imala od šindre, a posvećena je bila prenosu moštiju Svetog Nikole, zaštitnika brodara. Ova crkva je imala jedno malo zvono, jedan prozor na oltaru i dva u muškoj priprati, a ikonostas je imao 20 slika među kojima se nalazila i ikona Svetog Nikole, kome je crkva bila posvećena. U ženskoj priprati bile su samo četiri male ikone. Crkvu je osvetio Nikanor Milentijević Krušedolski 13. juna 1731.godine.

Izgleda da je ova crkva od pletera služila samo četvrt veka jer se 1751. godine u Banovcima pominje crkva od drveta. Porta oko crkve bila je zagrađena do pola, a seosko groblje potpuno nezagrađeno. Zbog naglog povećavanja broja stanovnika, Banovčani umesto drvene grade crkvu od cigle. Prema jedinoj sačuvanoj fotografiji s kraja XIX veka to je bila niska i mala jednobrodna građevina, bez apsida, svoda i tornja. Krov joj je bio od šindre, a sa svake strane je imala po dva prozorčića i naknadno dozidan oltar, dok je zvonik bio smešten pored crkve. Nalazila se na samom Dunavu, stotinak metara nizvodno od današnje crkve, ali kako je Dunav sve više odranjao obalu i potiskivao naselje, ta crkva je postala ugrožena od “ napasti dunavske”. Dunav joj je odneo oltar 1895. godine. Kada se 1897. godine i ostatak crkve srušio, inventar je prenet u novu crkvu. Na mestu gde se nalazila nešto kasnije je postavljen veliki krst sa ikonom Svetog Nikole.

Banovčani su davali priloge, te je u jesen 1907. godine crkvena opština sazidala takozvanu “Vodicu”, kapelu izvan sela u čijem središtu se nalazi bunar i na koju je, priča se, u znak sećanja na staru crkvu, postavljen krst sa stare crkve i prenete neke ikone. Zbog skromnih dimenzija i specifične namene ove kapele ikonostas iz stare crkve nije mogao biti postavljen. Priča se da je cigla kojom je ova crkva bila zidana, upotrebljena za izgradnju crkvenih kancelarija pri novoj crkvi (danas sveštenički stan). Od crkvenog inventara sačuvane su do danas samo dve ikone Bogorodice jedna iz 1701. a druga iz 1803. godine i izvestan broj crkvenih knjiga štampanih uglavnom u Rusiji u prvoj polovini XVIII veka. Međutim čim je naseljavanje Banovaca završeno, pokazalo se da je novonapravljena crkva premala za toliki broj stanovnika, pa su preduzete mere da se podigne nova crkva “ svjatago otca Nikolaja miriklijskog čudotvorca”. Hram Prenosa moštiju Svetog oca Nikolaja (22. maj) nalazi se u ulici Grčka br. 48 u Starim Banovcima. Gradnja hrama u “militarnom šancu Banovci”, započeta je 28. juna 1777. godine a trajala je po kazivanjima osam godina. Predpostavlja se da su crkvu zidali nemački graditelji, a ima primera da su poslovi poveravani i vojnim građevinskim inženjerima.

Za to vreme, da li zbog sujete ili zbog stvarnih potreba, Banovčani su podigli crkvu impozantnih dimenzija u vizantijskom stilu za koju i danas starci, ne bez ponosa, kažu da je treća po veličini u Sremu. Osnova crkve je u obliku plitko urezanog krsta, čija dužina merena sa spoljne strane, iznosi sa oltarskom apsidom 30 m, a najveća širina kod pevnica je14 m. Crkva je zidana ciglom, a debljina spoljnih zidova je 1,5 m. Sa zapadne strane pridodat joj je 42 m visok toranj, sa osnovom kvadratnog oblika 6 x 6 m. Zbog ogromnih troškova oko izgradnje ovako velike crkve radovi na njenom dovršavanju izvođeni su etapno.Toranj je najverovatnije zidan 1790. godine. Iz arhivske građe se saznaje da je crkvena opština u Starim Banovcima 1791. godine tražila dozvolu da može preneti antimins iz stare crkve u Novu (Arhiv SANU u Sremskim Karlovcima, akta Konzistorije, br. 50/1791). S obzirom da je molba za prenošenje antiminsa upućena Konzistoriju 13. maja 1791. godine verovatno je na samom početku meseca maja završena i gradnja crkve. Od prenošenja antiminsa 1791. godine nova crkva se koristila za bogosluženja iako nije bila omalterisana i nije imala ikonostas. U toku 1815. godine crkva je omalterisana, verovatno spolja i iznutra. Fasada je raščlanjena soklom, pilastrima i profilisanim potkrovnim vencem, a spratovi zvonika naglašeni su horizontalnom profilacijom.

U porti uz južni zid, istočno od ulaza nalaze se dve ležeće nadgrobne ploče od bledocrvenog mermera. Pošto na jednoj ploči ne postoje tragovi nekakvog natpisa predpostavlja se da je tu sahranjen crkveni ktitor. Na drugoj ploči stoji ispisano Dimitrije Janković koji je preminuo 1803. godine, potiče iz trgovačke cincarske porodice, verovatno da je bio ktitor crkve.

Klasicističku rezbariju ikonostasa radio je poznati karlovački drvorezbar Marko Vujatović, jedan od najznačajnih predstavnika klasicizma posle 1816. godine (Arhiv SANU u Sremskim Karlovcima, akta Konzistorije; br.10/1816; B.Gavrilović, Neki drvorezbarski centri u Vojvodini, Rad vojvođanskih muzeja 3, Novi Sad 1954.,243). U jesen 1815. godine opština banovačka sklopila je ugovor sa drvorezbarom Marko Vujatovićem za izradu ikonostasa po ugledu na ikonostas crkve u Mitrovici i arhiepiskopskog stola po ugledu na ravanički. Vujatović je završio i postavio ikonostas 1817.godine. Po svojoj arhitektonskoj strukturi ikonostas pripada tipu višespratnih oltarskih pregrada. Profilisanim vencima izdeljen je u tri horizontalne zone. Prestone ikone su flankirane kanelovanim stubovima koji su obavijeni vencima a završavaju se kompozitnim kapitelima. Na ikonostasu preovlađuju biljni motivi: akantovi listovi savijeni u volute, hrastovi listovi i ruže.

Vaze sa ružama i listovima savijenim u volute koje izlaze simetrično redovno se pojavljuju iznad kompozicija praznika. Ikone u gornjim zonama međusobno su povezane grančicama sa hrastovim listovima i ružama. Ovako urađena i postavljena konstrukcija ikonostasa, zbog velikog troška, stajala je prazna bezmalo dvadeset godina. Za to vreme su izvođeni neki manji i manje skupi radovi. Što se tiče rasporeda ikona na ikonostasu u prvoj zoni u soklu nalazi se povratak Agrikovog sina, zatim bekstvo u Egipat, Hristos i Samarjanka, Usekovanje glave Svetog Jovana, Arhiđakon Stefan, Arhanđel Mihajlo, Blagovesti – carske (levo krilo), Blagovesti – carske (desno krilo). Prestone ikone su Sveti Nikola, Bogorodica sa Hristom, Hristos i Sveti Jovan. Ikone iznad dveri su Sveti Dimitrije, Tajna večera i Sveti Georgije. U drugoj zoni ikonostasa nalaze se praznici: Sveta Trojica, Rođenje Hristovo, Krštenje, Preobraženje, Vaskrsenje, Vaznesenje, Silazak Svetog Duha na Apostole, Skidanje s Krsta. U trećoj zoni nalaze se ikone: Prorok Mojsije, Apostol Jakov, Apostol Filip, Apostol Matej, Apostol Petar, Apostol Pavle, Apostol Jovan, Apostol Simon, Apostol Vartolomej, Prorok Ilija (postoje četiri ikone Apostola čija imena nisu čitljiva), Bogorodica, Sveti Jovan Bogoslov i Raspeće, a na arhijerejskom tronu se nalazi ikona Svetog Save.

Godine 1836. crkvena opština u Starim Banovcima je zaključila ugovor sa zemunskim slikarom Konstantinom Lekićem za slikanje ikonostasa, zidova i svodova crkve (Arhiv SANU u Sremskim Karlovcima, akta Konzistorije 1966, 247-249). Lekić je umro 1838. godine, a slikarske radove je preuzeo zemunski slikar Živko Petrović (1806 – 1868). Slikanje ikonostasa je završeno 1840. godine. Zapis sa imenom autora i datumom nalazi se na poleđini ikonostasa (M.Kosovac, Sprska pravoslavna mitropolija karlovačka, Sremski Karlovci 1910, 249; M.Kolarić, Klasicizam kod Srba 1, Beograd 1965., 140) i posle 63 godine od početka gradnje, crkva je bila potpuno završena. Karakteristični ukrasi ikonostasa su simetrično postavljeni stubovi na kojima su vaze sa cvećem, a na dverima i oko prestonih ikona dominiraju biljni ornamenti: cveće, loza sa grožđem, hrastovo i lovorovo lišće. Radovi na dekorisanju, slikanju i pozlaćivanju današnje crkve izvedeni su 1913. godine od strane slikara Branka Kuzmanovića iz Zemuna. Sat na crkvi proizveden je u firmi Pavla Đ. Pantelića u Zemunu 1914. godine ali je devlastiran u toku Drugog svetskog rata.

Godine 1876. veliko zvono, teško preko 400 kilograma je puklo i postalo neupotrebljivo. Novo zvono izradio je zvonolivac Đorđe pl. Bota iz Vršca 1877.godine. Posle Prvog svetskog rata obnovljenoj crkvi nedostajala su zvona, pošto je postojeća odnela austrijska vojska u toku rata. Crkva u Banovcima je 1921. godine imala samo jedno zvono teško 50 kg. Godine 1923. livnica Save Lozanića izradila je za banovačku crkvu zvona težine 731, 615, 217 i 110 kg. Godine 1939. prelivena su zvona (800, 546, 283 i 119 kg) banovačke crkve, a izradila ih je livnica Pantelić u Zemunu.

U starobanovačkoj crkvi sačuvano je više starih ikona i bogoslužbenih knjiga, među kojima i jedno Jevanđelje manjeg formata, koje je “povezala, opravila i posrebrila” Staza Skerletović, 1956. godine. Prvi parohijski dom bio je smešten u kući, koju je crkvenoj opštini poklonio Marko Lazarević, brat starobanovačkog paroha, protojereja Dimitrija Lazarevića (1824-1868). Međutim opština je ovaj objekat prodala, zajedno sa trinaest jutara obradive zemlje 1952.godine, kako bi obezbedila novac potreban za popravku hrama. Od tada paroh stanuje u preuređenom Svetosavskom domu, koji je uz samu bogomolju sazidan 1929.godine.

Rešenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture Sremska Mitrovica 127 od 05.01.1977. godine crkva Svetog Nikole u Starim Banovcima proglašena je za spomenik kulture. Crkva i ikonostas stavljeni su pod zaštitu zakona 1977. godine (rešenje Zavoda za zaštitu spomenika kulture Sremska Mitrovica od 5. januara 1977. godine, br. 237). Odlukom Izvršnog veća Skupštine Autonomne Pokrajine Vojvodine XII Broj: 633-7/91 od 12. decembra 1991. godine crkva je utvrđena za nepokretno kulturno dobro od velikog značaja („Službeni list APV“ 28/91).
Literatura:
Milorad Babić, Petar Vukelić i Sretenije Zorkić, Hronika Starih Banovaca, Sremska Mitrovica, 1989.
Milorad Babić, Crkva Svetog oca Nikolaja u Starim Banovcima,Stara Pazova, 2011.
Srđan Ercegan, Spomenica vladičanstva sremskog, Sremski Karlovci, 2014.
Za ovaj tekst korišćena je nepublikovana dokumentacija Zavoda za zaštitu spomenika kulture Sremska Mitrovica