Dolaskom prve grupe Slovaka u Staru Pazovu 1770. godine sveštenik Samuel Španagel održao je prvu službu 25. juna 1770. godine u Selenskom šoru pod vedrim nebom u crkvi koja još nije imala krov. Tako je njegovim dolaskom završena gradnja prve evangeličke crkve, koja je bila omanja, bez tornja i zvona i napravljena od nabijene gline. Dolaskom druge grupe Slovaka stara crkva je postala tesna, tako da su 31. avgusta 1771. godine udareni temelji novoj crkvi.

Ona nije imala toranj a zvono je bilo okačeno o posebnu drvenu konstrukciju (tronožac izvan crkve), crkva je bila manjih dimenzija od današnje i bila je građena od čerpića. Godine 1785. za sveštenika dolazi učitelj Mihal Slamaj a u to vreme se razmišljalo o gradnji zvonika a kako ta građevina od čerpića ne bi izdržala, morali su da naprave novu crkvu od pečene cigle i to je urađeno 1786. godine, preneto je postojeće zvono ali su kupljena i dva nova. Pazovački evangelisti, oslobođeni od verskog zuluma, neodriču se svog cilja – izgradnje nove i veće crkve. Ponovu šalju vladaru molbu, da im dozvoli izgradnju nove crkve sa zvonikom, umesto stare, koja je bila izgrađena od crvene cigle i pokrivena trskom…..

Pošto smo se oporavili, i opština je postala bogatija, želeli bi smo umesto tih nekvalitetnih cigli, pečene cigle upotrebiti, i podzidati, i kad bi bilo moguće, postaviti jedan zvonik da malim zvonom, ne zbog raskoši, već radi obaveštavanja o bogoslužbama, jer samo naselje je dugačko. Jozef II je pročitao molbu i svojeručno napisao …. ovo im se dozvoljava. Dvorski savet je bio protiv ovakve odluke vladara, pozivajući se na drugi član akta o toleranciji, po kojem se zabranjuje izgradnja zvonika, i nastojao je da utiče na vladara da promeni svoje mišljenje. Međutim Jozef II je ostao pri svojoj odluci. Na marginama dopisa Dvorskog veća je svojeručno napisao:…bez obzira na akt o toleranciji, koji zabranjuje nekatolicima da imaju zvonike, hoću ipak da ovoj opštini ex specialis (posebno) da ovo dozvolim. Zahvaljujući Janu Urmu porezniku u Zemunskom magistratu i evangeliku, izdejstvovana je od tadašnjih vlasti dozvola da staropazovački Slovaci ispeku 250.000 komada cigle za gradnju crkve 1786. godine. Urm je pored svojih ličnih priloga takođe organizovao i dobrotvornu zabavu za kupovinu unutrašnjeg crkvenog invetara za Staru Pazovu. Pazovačka evangelička crkva je prva u celoj tadašnjoj Habzburškoj monarhiji dobila dozvola za izgradnju zvonika a sama crkva predstavlja najstariji objekat ove veroispovesti na Balkanu. Posle velike i jake zime, u proleće godine 1793., Pazovčanima se desila jedna nesreća. Od vlage srušila se stara crkva. Zamolili su komandu da im dozvoli renoviranje iste. Komanda je njihovu molbu poslala glavnom inžinjerijskom štabu, koji je imao ulogu da napravi plan i predračun izgradnje nove crkve. Od svih troškova, opština je bila dužna da nadoknadi 2.757 zlatnika, i trebala je da da više od polovine besplatnih rabota. Plan crkve u arhivu nije sačuvan, ali zato je u celini sačuvan predračun izgradnje nove crkve. Kao autor predračuna potpisan je baron Wagner.

Sadašnja slovačka evangelička crkva augzburške veroispovesti u Staroj Pazovi po arhitekturi je jednobrodna građevina orjentacije sever-jug. Nalazi se u centru mesta na uglu ulica Ćirila i Metodija i Karađorđevoj i predstavlja spomenik kulture od velikog značaja. Pokrivena je dvoslivnim krovom od eternita. Iznad severnog dela građevine je barokni zvonik. Crkva je sa spoljašnje i unutrašnje strane omalterisana. Dekoraciju zidnih površina sačivanju sokl, pilastri i profilisani krovni venac. Građevina sa svake strane ima po pet lučno završenih prozora. Postavljanje sata na toranj učinjeno je 1819. godine. Na severnoj fasadi nalazi se glavni portal. Vrata su drveta izrezbarena. Na levom krilu je zabeležena 1771. godina, i stoji tekst “Bog nama” a ispod godine je putir (simbol svetih tajni) sa knjigom ( biblija simbol Božije reči). Na desnom krilu je godina 1887.(godina obnavljanja), stoji tekst “Mi Bogu”, ispod je krst, srce i lenger ((sidro) simboli vrlina).

Prve orgulje kupljene su 1789. godine a današnje su dopremljene iz Pešte 1868. godine. Napravio ih je majstor  Orsag Šandor po ceni od 2.000 kruna. Orgulje imaju dva reda reda manuala  a gornja površina dirki je presvučena tankim slojem slonove kosti.

Poseduju 12 registara:  desna strana  za donji manual: bourdou 8′, flöute 8′, gamba 8′, holzflöte 4′, oktave 2′, quinte 1 1/3′, man. kopel II/I (ovaj registar služi za oba manuala). Sa leve strane za donji manual: Prinzipal 8′, dva registra za II manual (gornji) : gedeckt 8′ i prinzipal 4′. Za nožne baseve okt. bass 8′, subbass 16′, horal bass 4′. Mehaničke su, nisu koncertne a zanimljivo je da su nožne pedale uže u odnosu na standardne.

Prema podacima Ljudmile Hurban (književnik, publicista, glumica, parohijska službenica) iz Stare Pazove u cilju dekorisanja enterijera za crkvu su kupljene tri ikone (slike) 1887. godine kao kopije iz berlinske slikarske škole.

Slike su rađene u tehnici ulje na platnu: 1) Raspeće (oltarska slika) je dimenzija 4 x 1,44 m. Na slici u centru kompozije je krst na kome je razapet Hristos, nag samo sa platnom oko bedara. Desno od raspeća je Bogorodica. Obučena je u crvenu haljinu i zeleni ogrtač. Na glavi ima beli maforion. Levo od Raspeća je Sv. Jovan. Obučen je u crvenu haljinu i zeleni ogrtač. Uz raspeće je naslonjena Marija Magdalena.

2) Krštenje – slika je dimenzije 78 x 98 cm a nalazi se iznad krstionice. Na njoj je predstavljen Hristos kako stoji u reci Jordan sklopljenih ruku, nag sa svetlosivim platnom oko bedara. Desno stoji Sv. Jovan u svetloj odeći i crvenom ogrtaču. Sveti Jovan sipa vodu na Hristovu glavu. Levo su dva anđela. Jedan u svetlozelenoj odeći, a drugi u ružičastoj. Gore je pojava Sv. Duha u vidu goluba (golubica) a u pozadini je pejzaž.

3) Udovica prilaže leptu – slika je dimenzija 78 x 98 cm i nalazi se na suprotnoj strani od krstionice. U centru kompozicije je stočić sa posudom u koju bogataš baca novac. Obučen je u smeđu haljinu i zeleni ogrtač. Levo stoji udovica u tamnozelenoj haljini i ružičastom ogrtaču. U pozadini je arhitektura i četiri figure stoje na stepeništu. Godine 1905. ogradom je ograđena porta crkve. Godine 1906. crkva je postavila još tri zvona. Tako je zadržano jedno staro i postavljane su tri nova. Po težini su bila: prvo 165 kilograma, drugo 376, treće 780, četvrto zvono 1396 kilograma. Postavljen je i novi sat. Za vreme Prvog svetskog rata vojne mađarske vlasti su rekvirirale tri najveća zvona. Crkva je 1924. godine kupila tri zvona. Najveće je od 1250, drugo 740, treće 400 i četvrto 170 (najmanje i najstarije) kilograma težine. Postoji priča da najveće zvono nije preliveno za vojne potrebe već je odneto i okačeno u nekoj katoličkoj crkvi u Budimpešti.

To zvono je imalo jako čist i prodoran zvuk koji se čuo kilometrima unaokolo. Pribor za krštenje sastoji se od srebrne posude i tanjira. Nastao je u Berlinu 1887. godine – Heinersdorf. U sredini na tanjiru je urezano Krštenje. Na obedu je citat iz Biblije prema Marku 1616. Na poleđini piše “Cirkev evanj. aug. vyzn. Staropazovska 1887.” Posuda je u obliku bokala. Na posudi piše “Jeden jest krest”. Na bokalu je urezana ornamentika listići. Klupe (stolovi) postavljeni su levo i desno od oltara i izrađeni su od hrastovog drveta. Gornji delovi klupa ukrašeni su rezbarijom, a 1885.godine klupe su obnovljene.

Pod u crkvi je urađen 70-tih godina XX veka od keramičkih pločica, dimenzija 10 x 20 cm, bele i nebo plave boje a u delu oko oltara postavljene su dekorativne keramičke pločice sa floralnom ornamentikom zelene i oker boje tako da po poljima formiraju različite šare sa bordurama.

U evangeličkoj crkvi u Staroj Pazovi 30. juna 1921. godine bio je susret svih predstavnika slovačkih evangeličkih crkvenih opština, sa ciljem da se osnuje slovačka evangelička crkva augzburške veroispovesti u tadašnjoj Kraljevini Jugoslaviji. Veoma je značajno da je u evangeličkoj crkvi u Staroj Pazovi 18. septembra 1929. godine rukopoložen za prvog biskupa slovačke evangeličke crkve Staropazovčanin Adam Vereš. Rešenjem Zavoda za zaštitu spomenika kulture Sremska Mitrovica br. 51 od 15. 03. 1967. godine Evangelistička crkva u Staroj Pazovi proglašena je za spomenik kulture.Odlukom Izvršenog veća Skupštine Autonomne Pokrajine Vojvodine XII broj: 633-7/91 od 12. decembra 1991.godine crkva je utvrđena za nepokretno kulturno dobro od veliko značaja (“Službeni list APV” 28/91).

Literatura:

Tekst o slovačkoj evangelističkoj crkvi je iz nepublikovanog materijala kustosa Mirjane Lesak , Sremska Mitrovica 12.1.1967.godine ZZSSM, E 106/Г, Br. inv.2891

 Janko Šago, Hronika Stare Pazove, Novi Sad, 1991.

Miklovic Jaroslav, Stara Pazova 1769-1794, Stara Pazova, 2008.

Kazivači: Igor Feldi sveštenik evangeličke crkve u Staroj Pazovi, Jan Horvat hroničar Stare Pazove, Pavel Kadlecik orguljaš iz Stare Pazova

Napomena: današanji naziv crkve je „evangelička“ a u dokumentaciji Zavoda za zaštitu spomenika kulture Sremska Mitrovica stoji „evangelistička“